Page 64 - Диссертация

шектесетіндіктен ерекше тарихи және саяси факторлардың әсері де
айтарлықтай болды. Геродоттың «Тарихтар» атты ұлы еңбегі біздің дәуірімізге
дейінгі бірінші мыңжылдықта бұл өлкеде ірі суарудың дамығанын растайды.
Геродот ежелгі Персия империясының (Түркістан) солтүстік-шығыс
бөлігін бактриялар, хорезмдіктер және сарандықтар (соғдылар) мекендеген деп
жазды. Оған Персияның екі сатрапиясы 23 кіреді, олар Парсыға 600-ден 300
күміске дейін салық төленгені атап өткен. Бұл суға төлемнің тарихта болғанын
растайды.
Бүгінгі таңда әлемдік қоғамдастық бұл аймақтың жаһандық саяси және
экономикалық маңыздылығын әлі толық түсінбейді және көптеген Орталық
Азия үшін әлі де «белгісіздік мәтіні» болып табылады. Бұл ретте бұл елдердің
әлемдік қоғамдастық өміріндегі рөлі тұрақты түрде күннен күнге артып келеді.
Тарих бойы Орталық Азия көптеген табиғи және техногендік апаттарды
бастан өткерді. Әрбір әскери шапқыншылықты жаулап алушылардың үлкен
әскерлерімен рейдтері апаттар тудырып, қалаларды қиратқан кездегі аймақтың
өмір сүруіне «адам жасаған» араласу деп санауға болады. Әр соғыс
қалыптасқан су жүйесін, өркениетті бұзуға алып келген. Дегенмен, Фредерик
Старр Орталык Азияны «гидрагравликалык цивилизация» мекені деген ұғымға
келген [101, 402 б.]. Cебебі бұл аймақта негізгі бағыт су ресурстарын дамыту
болған. Бұл термин ең алғашқы болып неміс ғалымы Карл Виттфолгелем [160]
1957 жылы жарық көрген еңбегінде Карл Виттфогель «гидравликалық қоғам»
ұғымын енгізіп, суармалы егіншілікке негізделген ерте мемлекеттік
құрылымдарды сипаттады. Ол Қытай, Үндістан, Месопотамия сияқты көне
өркениеттерді мысалға келтіре отырып, бұл қоғамдардың дамуы мен
орталықтандырылған басқару жүйесінің қалыптасуын су ресурстарын
ұжымдық және мемлекеттік деңгейде басқару қажеттілігімен байланыстырды.
Ресейдің Орталық Азиядағы ынтымақтастығы кезеңі және одан кейінгі
кеңестік кезең аймақтағы су ресурстарын басқарудағы ең тұрақты кезең
қатарына жатқызуға болады, бұл жалпы су шаруашылығы жүйесінің дамуы мен
жаңаруына әкелді. Суармалы жүйелердің инфрақұрылымы кешенді түрде
техникалық негізде қалыптастырылып, ауқымды гидротехникалық жобалар
жүзеге асырылды. Олардың қатарында әлемдегі ең ұзын Қарақұм каналы,
биіктігімен ерекшеленетін Нұрек су электр стансасы, қуатты Қаршы насос
станцияларының каскады және көлемі жағынан бірегей «Аш дала» (Голодная
степь) суландыру жобасы бар. Бұл жобалардың барлығы экономикалық даму,
институционалдық багытты құру және техникалық даму сияқты инновациялық
принциптерді қамтыды [161-163].
Осымен бірге бұл кезеңде дипломатиялық аспект болмаған. Себебі, бұл
кезеңде су жүйесін басқару Орталық Азия мемлекеттері арасында
орталықтандырылған болған. Яғни, су бөлу, колдану тәртібін Рессей реттеп
беріп, нақты шешімін төменгі одақтас елдерге ұсынып келді.

64