Page 162 - Диссертация

Президент Қасым-Жомарт Тоқаев осыған дейінгі Реформалар жөніндегі
жоғары кеңестің отырысында Орталық Азия аймағында су мәселесі жаһандық
проблемаға айналып отырғанын ескерткен болатын. Сыртқы су ағынының
азаюы оны тиімсіз пайдаланудың салдарынан ушығып отырғаны да Мемлекет
басшысының назарынан тыс қалмаған [259, 260].
Толыққанды мемлекеттік су кадастры жоқ екені, бұл өз кезегінде су
ресурстарының мөлшері мен сапасына мониторинг жасауға және экономика
салаларын сумен қамтамасыз ету жөніндегі нақты теңгерімге қол жеткізуге ке-
дергі келтіріп жүргені туралы мәселелер аз айтылмайтын. Суды пайдалану
саласында ведомствоаралық үйлестіру жұмыстарының нашар жүргізіліп
жатқаны шешімін таппай келе жатқан проблемалардың бірі болап табылады.
Суға байланысты тәуекелдер жаһандық экономикаға жылына 500
миллиард доллардан астам шығын әкеледі деген болжам бар. Алдағы
онжылдықтарда су тапшылығының артуы 700 миллионға дейін адам тұратын
құрғақ және жартылай құрғақ аймақтардан мәжбүрлі көші-қонға әкеледі, бұл
елдер арасындағы шиеленісті күшейтеді. Осыған байланысты жаһандық су
дағдарысы он жылдан астам уақыт бойы Дүниежүзілік экономикалық
форумның Жаһандық тәуекелдер индексінде басты жаһандық тәуекелдердің
бірі ретінде анықталды. Сарапшылар қауымдастығы жасаған болжамда тұщы
сумен қамтамасыз етудің тұрақтылығы тұрғысынан біршама алаңдатарлық
белгілер бар: 2050 жылға қарай әлем халқының жартысынан астамы су
тапшылығы бар аймақтарда өмір сүретін болады. Экология, геология және
табиғи ресурстар министрлігінің Су ресурстары комитетінің мәліметінше,
Қазақстанның трансшекаралық өзендерге тәуелділігі 46 пайыздан асады. Бұл
тәуелділік, әсіресе, ауыл шаруашылығы экономикасында үлкен маңызға ие
оңтүстік өңірлерге қатты әсер етеді. Қазақстандағы 100 км³ өзен ағынының 20
км³-ден астамы Қытайдан (Іле және Ертіс өзендері), 14 км³ Өзбекстаннан
(Сырдария өзені), 7 км³ Ресейден (Жайық өзені) және шамамен 3 км³
Қырғызстаннан (Шу және Талас өзендері) келеді. Қазақстан тәуелсіздігін
алғаннан бері бұл елдермен су көлемі мен сапасын реттеуге байланысты жүйелі
жұмыс жүргізіп келеді.
Аймақтағы су ресурстарын бөлу мәселелері әлі де толық шешімін тапқан
жоқ. Соңғы жылдары бұл мәселенің күрделене түскені байқалады. Орталық
Азияның су ресурстарына бай елдері – Қырғызстан мен Тәжікстан
трансшекаралық су ағындарын басқару және тиімді пайдалану қағидаттарын
қайта қарау қажеттігін көтеруде. Олар бұл өзендерді мемлекетаралық деңгейде
ұтымды пайдалану және қорғау бойынша жаңа шаралар қажет деп санайды
[171, 127 б.].
Сырдария бассейнінде және бүкіл Орталық Азия аймағында ең ірі су
қоймасы болып саналатын Тоқтоғұл су қоймасының жұмыс режиміне
байланысты қайшылықтар жалғасуда. Бұл қойма Қырғызстан аумағында
орналасқан және оның қызметі Қырғызстан, Өзбекстан және Қазақстан

162