Page 115 - Диссертация

Орталық Азияның бес мемлекеті – Қазақстан, Қырғызстан, Түрікменстан,
Өзбекстан және Тәжікстан – су-энергетикалық мәселелердің экологиялық
қауіпсіздікке кері әсерін сезінуде. Бұл мәселе көптеген ғалымдардың
зерттеулері мен халықаралық талқылаулардың тақырыбына айналды.
2000 жылдың қыркүйегінде БҰҰ-ның мүше мемлекеттері 2015 жылдың
31 желтоқсанында аяқталатын «Мынжылдықтың даму мақсаттарын»
қабылдады. Бұл мақсаттардың бірі – су ресурстарын тиімді пайдалану және
теңдей бөлісу мәселесін шешу болды. Осы бағытта Орталық Азия елдері жер
үсті су ресурстарын ұтымды пайдалану және әділ бөлу бойынша бірнеше
келісімдер жасасты.
Барлық күш-жігердің негізі және бастапқы нүктесі 1992 жылғы 18
ақпанда Алматыдағы барлық бес Орталық Азия мемлекеттері арасында
трансшекаралық су ресурстарын бірлесіп басқару және қорғау саласындағы
ынтымақтастық туралы жасалған келісім болды. Осы Келісім бойынша кеңес
заманынан мұраға қалған суды таратудың қолданыстағы жүйесін халықаралық
шарттар негізінде жаңа ережелер әзірленгенге дейін сақтау көзделді. Сол кезде
бұл нашар жұмыс істейтін жалғыз мүмкін нұсқа болды-уәде етілген жаңа
ережелер әлі әзірленбеген.
Басқа да көптеген уағдаластықтардың ішінде 1998 жылы Қырғызстан,
Өзбекстан және Қазақстан арасында жасалған (Тәжікстан 1999 жылы қосылған)
Сырдария бассейнінде су және энергетикалық ресурстарды бірлесіп пайдалану
туралы келісімді ерекше атап өткен жөн. Мұнда қақтығыс әлеуеті ерекше зор
болды, өйткені Қырғызстанның Нарынның, демек Сырдарияның ағынын
реттеуге мүмкіндіктері бар. Келісімге қол қойғаннан кейін Қырғызстан
вегетациялық кезеңде судың көп бөлігін төгуге уәде берді, ал басқа
республикалар қыста Қырғызстанға электр энергиясын жеткізуге уәде берді.
Әмудария бойынша ешқандай келісім жасалмады. Тәжікстанда Әмудария
ағынына қатты әсер ететін гидротехникалық қондырғылар әлі жоқ, өйткені
Нұрек бөгеті Әмударияның жалпы ағынының шамамен 25% ғана беретін
Вахшты жауып тастайды. Шу және Талас өзендеріндегі гидротехникалық
құрылыстарды күтіп ұстауға байланысты шығындарды реттейтін Қазақстан мен
Қырғызстан арасындағы келісім ғана нақты жұмыс істеп тұр: бұл келісім екі
тараптан да жоғары бағаланып, үлгілі деп танылады. Алайда, бұл өзендердің су
ағынының көлемі Әмудария мен Сырдарияның көрсеткіштерімен салыстыруға
келмейді. Бұған қоса, жыл сайын екіжақты форматта энергетикалық өтемақы
бойынша жаңа келіссөздер жүргізіліп отырады, алайда бұл келіссөздер көбінесе
нақты жарияланбаған шарттарға қол қоюмен аяқталады. Соның салдарынан
олардың орындалуын бақылау немесе оларды негізге ала отырып ұзақ мерзімді
жоспарлар жасау қиынға соғады. Мемлекетаралық деңгейде тиісті реттеу
болмағандықтан, жергілікті деңгейде арнайы келісімдер жиі жасалады.
Негізінде, Орталық Азия мемлекеттері арасында су ресурстарын бөлу әлі күнге
дейін 1992 жылғы Алматы келісімі негізінде, яғни сол кезде тараптардың

115