Page 90 - Диссертация

Кош-Тепа каналының қарқынды құрылысы, оның аймақтағы су пайдалану
тәртібіне әсерін қайта қарастыру қажеттігін алға тартады. Себебі, бұл жоба
қолданыстағы су бөлу тәртібі мен аймақтық реттеудің тиімділігіне күмән
тудырады. Осы геосаяси жағдайды ескергенде, Ауғанстанмен тиімді әріптестік
орнату - төменгі ағыс мемлекеттері үшін аса маңызды. Әйтпесе, әсіресе
суармалы ауыл шаруашылығы мен экологиялық тепе-теңдігі әлсіз өңірлерде су
тапшылығының әлеуметтік-экономикалық және экологиялық салдары
тереңдеуі ықтимал. Жоғары ағыс су пайдалануына қатысты айқын жоспардың
болмауы, өзен ағынының болжамды өзгерістерімен байланысты тұрақты
жоспарлау процесін қиындатады. Климаттың өзгеруі және белгісіздік факторы
бұл проблеманы одан әрі тереңдетіп, Үлкен Арал теңізі бассейніндегі басқа да
жағалаудағы елдерге әсер етеді.
Өзбекстан мен Түрікменстандағы ауыл шаруашылығында су тұтыну
деңгейі 90%-дан асады, бұл өз кезегінде судың негізгі бөлігінің
ауылшаруашылық қажеттіліктерге жұмсалатынын көрсетеді. Кош-Тепа каналы
суаруға арналған жоба болғандықтан, оның максималды су алу көлемі шамамен
10 км³ болуы мүмкін, бұл мамырдан тамызға дейінгі егістік маусымында
күтіледі.
Бұл аймақтық су ресурстарына үлкен жүктеме түсіріп, суарылмайтын
аймақтар мен суды аз қажет ететін дақылдар өсірілетін аудандар үшін
қиындықтар тудыруы мүмкін. Балама дақылдарды егу мүмкіндігі шектеліп,
судың жетіспеушілігі ауыл шаруашылығында күрделі мәселелерді туындатуы
ықтимал.
Мемлекетаралық су координациялық комиссиясының (ҒЗО)
мәліметтеріне сәйкес, құрғақ жылдары Амудария бассейніндегі елдер қажетті
судың небәрі 50%-ын ғана ала алады. Соңғы онжылдықтарда Амударияның
төменгі ағысындағы тұрақты суару мүмкіндігінің болмауы салдарынан 150-200
мың гектар суармалы жер пайдаланусыз қалған.
Өзбекстандық сарапшылардың бағалауы бойынша, 400 мыңға жуық адам
Өзбекстанның солтүстік аймақтарынан елдің орталық аудандарына немесе
Қазақстанға қоныс аударған. Бұл көші-қонның негізгі себебі – қоршаған
ортаның нашарлауы және су тапшылығы.
Әмударияның төменгі ағысындағы Қарақалпақстан, Хорезм және Бұхара
облыстары ең көп зардап шеккен аймақтардың қатарына жатады. Су
тапшылығы Қашқадария (75-85%) және Сурхандария (55-65%) ауыл
шаруашылық аймақтарына да айтарлықтай әсер етеді, нәтижесінде егістік
жерлердің деградациясы мен жайылымдардың тозуы орын алуы мүмкін.
Сонымен қатар, Әмудария ағысының 35%-ға азаюы Өзбекстанның ЖІӨ-сін 0,7-
6%-ға төмендетуі мүмкін, ал елдегі 250 000 жұмыс орнының жоғалуына алып
келуі ықтимал.
Кош-Тепа каналының құрылысы мен болашақ пайдаланылуы Орталық
Азия елдеріндегі су қауіпсіздігі мен ауыл шаруашылығына айтарлықтай қауіп

90