Page 70 - Диссертация

Әмудария өзенінің бассейні Орталық Азиядағы ең үлкен аумақты алып,
2
көп су көлемі бар ірі бассейн болып табылады. Әмудария шамамен 230 мың км
аумақтан су жинайды, бұл шамамен Ұлыбритания сияқты мемлекеттің аумағы.
Солтүстіктен оңтүстікке қарай алап 1000 км, ал шығыстан батысқа қарай 1500
км-ге созылып жатыр. Әмудария алабы солтүстігінде Сырдария өзенінің
алабымен, шығысында – Тарим өзенімен, оңтүстігінде – Үнді және Гильменд
өзендерімен шектеледі. Алаптың аумағына Ауғанстан, Қырғызстан, Тәжікстан,
Түркіменстан, Өзбекстан мемлекеттерінің жерлері кіреді, ал жоғарғы ағысы кей
жерлерде Қытайға дейін созылып жатыр. Өзен бастауы және суын алатын
бассейннің шығыс бөлігі - биік тауларлармен шектеседі [168]. Мұнда өте биік
тау жоталары орналасқан: Түркістан, Алай, Гиссар, Саалай, Дарваз, Ванч,
Язгулем, Музкол, Рушан, Базардар, Шахдар, Шугнан, Аличур, Вахан,
Гиндукуш, Сарыкөл. Жоталардың көпшілігінің орташа биіктігі 5000-5500 м.
Мұнда 6000 және 7000 м-ден жоғары шыңдар сирек емес. Дәл осы жерде
планетаның ең үлкен шыңдары - Коммунизм шыңдары (7495 м) және Ленин
(7127 м) (Тәжікстандағы Тәуелсіздік жылдарында шыңдардың атаулары
өзгерді). Мәңгілік қар көп және мыңнан астам мұздықтар бар, соның ішінде жер
бетіндегі ең үлкендерінің бірі-ұзындығы 70 км-ден асатын Федченко мұздығы.
Бассейндегі су негізінен мұздықтар мен қарлы еру арқылы, сондай-ақ қыста
және көктемде тауларға мол түсетін қардан пайда болады. Әмудария суларында
өте көп суспензия бар. Әлемде тек Түрікменстанның ағынсыз өзендері су
көлемінің бірлігіне көбірек суспензия алып жүреді деп саналады. Вахш өзені 1
2
жыл ішінде жазыққа әр 1 км - ден 2500 тоннадан астам суспензия шығарады,
ал Пяндж өзені 480 т құрайды. Тәжікстан мен Ауғанстан тауларында Вахш
және Пяндж өзендері қалыптасады, осы жерден көптеген салаларға
тарамдалыпкетеді [169]. Олар қосылып, Әмудария өзенін құрайды (сурет 10).

Сурет 10 - Әмудария өзені

70