Page 138 - Диссертация

Сырдария бассейнін басқару Кеңес Одағы кезеңінен бастап
трансшекаралық ынтымақтастық негізінде жүзеге асырылған. Қазіргі таңда
бассейн елдері арасында су ресурстарын тиімді басқару және үйлестіру үшін
көптеген келісімдер мен ұйымдар құрылған. Олардың ішінде ең маңыздысы -
Халықаралық Аралды құтқару қоры (ХАҚҚ) және Трансшекаралық су
ағындары мен халықаралық көлдерді пайдалану туралы конвенциялар.
2016 жылы Біріккен Ұлттар Ұйымы (БҰҰ) ұйымдастырған семинарда
Орталық Азия елдеріндегі трансшекаралық су ресурстарын басқару және әділ
бөлу мәселелері талқыланды. Семинарда негізгі назар аударылған мәселелер
мыналар болды: Трансшекаралық су ресурстарын әділ бөлу механизмдері. Су
ресурстарын бірлесіп басқарудағы халықаралық ынтымақтастықты дамыту. Су
экожүйелерін сақтау және қалпына келтіру шаралары. Климаттың өзгеруіне
бейімделу және су тапшылығын шешу жолдары [237].
Сырдария өзенінің бассейніне тәуелділікті сипаттайтын бірнеше негізгі
параметрлерді талдайық (кесте 26, суреттер - 28, 29).

Кесте 26 - Сырдария өзені бассейніне тәуелділік көрсеткіштері

Параметр Қазақстан Қырғызстан Тәжікстан Өзбекстан
Территориялық тәуелділік, (%) 12,7 55,3 11,0 13,5
Бассейндегі халық саны (%) 20,0 56,6 21,2 51,4
Су ресурстары (%) 13,3 24,1 6,7 36,5
Суармалы жерлер (%) 59,3 37,3 39,3 54,4
Гидроэнергия (%) 3,34 98,56 3,09 87,62
Жылу энергиясы (%) 9,03 0,0 0,0 87,14

Территориялық тәуелділік. Қазақстанда Сырдария бассейнінің аумағы
жалпы ұлттық жердің 12,7%-ын құрайды, бұл төмен көрсеткіш, бірақ
бассейннің маңыздылығын жоққа шығармайды. Қырғызстан аумағының 55,3%-
ы Сырдария бассейнінде орналасқан, бұл елдің бассейнге айтарлықтай тәуелді
екенін көрсетеді. Тәжікстанның 11%-ы, ал Өзбекстанның 13,5%-ы бассейн
аумағына жатады, бұл оларды да тәуелді елдер қатарына қосады.
Халық саны және оның үлесі. Қазақстанның 3,4 млн халқы, яғни елдің
20%-ы, бассейндегі аудандарда тұрады. Қырғызстан халқының 56,6%-ы (3,2
млн), ал Өзбекстан халқының 51,4%-ы (15,5 млн) бассейндегі аумақтарда
орналасқан. Бұл екі ел үшін бассейн маңызды әлеуметтік және экономикалық
рөл атқарады. Тәжікстанның бассейнде тұратын халық саны 21,2% (1,7 млн),
бұл салыстырмалы түрде төмен көрсеткіш.
Су ресурстары. Қазақстан су ресурстарының 13,3%-ы бассейнде
шоғырланған. Қырғызстанда бұл көрсеткіш 24,1%, ал Өзбекстанда ең жоғары -
36,5%. Тәжікстанда бұл үлес тек 6,7%-ды құрайды, бұл оның су ресурстары
бойынша тәуелділігі төмен екенін көрсетеді [238].

138